Politieke wetenschappers sturen valse berichten de wereld in. Een aanslepende oorlog in Oekraïne kan leiden tot een nieuw ‘Suez-moment’ voor de EU. De Unie dreigt zijn mondiale politieke identiteit te verliezen, nog afhankelijker te worden van de VS en af te glijden naar ongekende armoede.
Toen Oekraïne in 2014 moest kiezen tussen de EU en de Euraziatische Economische Unie, sloot de EU een deal met de oppositie. Nadat Janoekovitsj1 was gevlucht, trad een nieuwe regering aan, viel Rusland Oekraïne binnen, annexeerde het de Krim en stimuleerde het een opstand in Donbas. Brussel verleende Oekraïne politieke, economische en militaire steun, en had zich de veiligheidsimplicatie niet gerealiseerd. Dat is de essentie van Sven Biscops2 essay in Egmont-Paper 123. Het hoeft geen betoog dat dit een flagrant verkeerde voorstelling van zaken is. Het zou te ver voeren zijn woorden gedetailleerd te weerleggen. Dit platform en andere contraire media geven voldoende inzicht in de werkelijkheid. We beperken ons dus tot Biscops visie op de nieuwe geopolitieke situatie in Europa en de wereld.
Biscop ziet een verzwakking van Europa’s oostelijke flank. Stelt Turkije zich niet ‘doortastender’ op, dan moeten voor hem Bulgarije en Roemenië maar hun spierballen laten rollen. De Balkan moet zo snel mogelijk toetreden tot de EU, om de Russische en Chinese invloed te beteugelen. Nu Rusland geen lid kan worden van de EU en de Unie het hart is geworden van de Europese veiligheidsarchitectuur, blijft Rusland daar dus buiten.3 Met een ‘pragmatisch’ leiderschap in Moskou, dat ‘écht vrede wil sluiten’ met Oekraïne, kan de relatie worden hersteld, de sancties opgeheven en een ‘bilateraal partnerschap’ gecreëerd. Maar in elk scenario blijft de levering van Russische energie uitgesloten, en er verandert niets aan het wantrouwen dat Moskou heeft gezaaid, aldus Biscop.
Met een ‘pragmatisch’ leiderschap in Moskou, dat ‘écht vrede wil sluiten’ met Oekraïne, kan de relatie worden hersteld, de sancties opgeheven en een ‘bilateraal partnerschap’ gecreëerd.
De Egmont-directeur maakt kanttekeningen bij de Russische invloed in Afrika, de door China bemiddelde verzoening tussen Iran en Saoedi-Arabië, de relatie tussen Rusland en China en de vorming van een Euraziatisch blok tegen het Westen. Voor hem zaagt Beijing nog niet aan de wortels van de multipolaire wereld,4 maar een escalatie van de Chinees-Amerikaanse rivaliteit kan leiden tot een nieuwe wereldorde. De EU moet een nieuwe koude oorlog vermijden, en haar Global Strategy 2025 baseren op uitbreiding, strategische autonomie, een opendeurbeleid en multilateralisme. Als grote mogendheid moet de Unie de wereld bij elkaar houden, zo rondt Biscop zijn aanbevelingen af.
Zwarte Zee
De prompte EU-toetreding van de Balkan die Biscop bepleit, kan de Unie enkel verzwakken. Horizontale integratie belemmert immers de broodnodige verticale integratie. Voor Biscop moet NAVO-bondgenoot Turkije het Verdrag van Montreux5 minder strikt toepassen, maar in essentie bepleit hij een geallieerde marine-aanwezigheid in de Zwarte Zee, en daarmee escalatie van de oorlog. Het feit dat Rusland geen lid is van de EU sluit het opnemen van dat buurland in een Europese veiligheidsarchitectuur geenszins uit. Dat een regeringswissel in Moskou kan leiden tot een herstel van de relatie, tot opheffing van de sancties en tot de creatie van een ‘bilateraal partnerschap’, is een illusie.6 En voor wat de vorming van een Euraziatisch blok betreft: zoekt Europa geen aansluiting bij Eurazië, dan isoleert het zich.
Voor Biscop moet NAVO-bondgenoot Turkije het Verdrag van Montreux minder strikt toepassen, maar in essentie bepleit hij een geallieerde marine-aanwezigheid in de Zwarte Zee, en daarmee escalatie van de oorlog.
Dat Biscop de Amerikaanse historicus Timothy Snyder citeert, maakt zijn betoog er niet sterker op. Snyders boek blinkt uit in losse beweringen en vooroordelen. Sinds de oorlog in Oekraïne spuit hij continu historische verdraaiingen en leugens, en ontkent of bagatelliseert hij de historische en hedendaagse rol van Oekraïense fascisten. Biscop, die als Egmont-representant moet bijdragen aan ‘de voorlichting van de [Belgische] publieke opinie’, maakte het nog erger door zich 4 juni door de publieke omroep VRT-radio 1 te laten interviewen. Daar zegt hij dat ‘Rusland al lang aan een omtrekkende beweging bezig is’, alsof het Russische buitenlandse beleid niet eerder een reactie is op de opstelling van het Westen.
Gok van de NAVO
Voor een realistisch beeld van de huidige geopolitieke situatie rond het conflict in Oekraïne gaat men best te biecht bij een waarnemer van buiten het Westen. Een interessante bron is de in de Indiase hoofdstad New Delhi woonachtige bekroonde auteur, historicus en expert op het gebied van strategie Zorawar Daulet Singh. Die zegt met weinig omhaal van woorden dat de grote gok van de NAVO in Oekraïne is mislukt, en dat vijftien maanden na de start van de grootste landoorlog in Eurazië sinds de Tweede Wereldoorlog de rollen zijn omgedraaid. We vatten zijn opiniestuk hieronder samen:
Het Westen dacht dat een proxy-oorlog de Russische invloed in Europa kon terugdringen. Rusland moest een kopje kleiner worden gemaakt en de nakende multipolaire orde een halt toegeroepen. Het leek een ingenieuze, zij het duivelse, strategie. Oekraïens bloed en NAVO-wapens zouden Rusland doen verzanden in een tweede Afghanistan, de VS zou als verjongde supermacht zegevieren. Maar het plan werkte averechts. In plaats van steun aan het NAVO-plan zag het Globale Zuiden zijn kans schoon om hun eigen belangen te behartigen. In een multipolaire wereld zouden zwakkere staten sterker staan tegenover grote spelers. Het buitenlands beleid van India is een goed voorbeeld van de nieuwe houding van Zuid-Amerika, Afrika, het Midden-Oosten en zelfs delen van Oost-Azië.
Het machtevenwicht is verschoven richting China. Washington probeert voortdurend een wig te drijven tussen Moskou en Beijing, om een nieuwe westerse toenadering tot China te kunnen entameren. Amerikaanse beleidsmakers, waaronder de president, hebben samen met een aantal Europese leiders geprobeerd zoete broodjes te bakken met Beijing en een verwijdering met Rusland te bewerkstelligen. Maar de Chinezen zetten blijkbaar hun partnerschap met Rusland niet op het spel. Met hun eigen potentiële brandhaard, Taiwan, voor ogen, geeft Beijing forfait. Het Westen heeft zich vergist. Het dacht dat de dominante dollar, controle over toeleveringsketens en de macht van sancties Rusland wel op de knieën zouden krijgen en tegelijk misschien een nieuw hoofdstuk schrijven over globalisering.
Europa moet niet trots zijn op het verbreken van de energie- en industriële banden met Rusland. De schade in het Westen is groter dan de beoogde impact op de Russische economie. Inflatie en het spookbeeld van de-industrialisatie, aangewakkerd door een energie- en grondstoffencrisis aan de aanbodzijde veroorzaakt door westerse sancties, hebben Europese economieën aan het wankelen gebracht. Een industriële reus als Duitsland moet afrekenen met een recessie. Niemand kan nog ontkennen hoe cruciaal toegang tot de Russische markt en Russische energie en grondstoffen waren voor de Europese welvaart en industriële vitaliteit.
Rusland kon economisch overeind blijven dankzij de niet-westerse wereld. China, India, en tal van andere opkomende economieën, vingen niet enkel het Russische verlies van westerse markten op, maar profiteerden ook van afgeprijsde Russische ruwe olie. Zo kon Moskou industriële componenten, machines en consumptiegoederen aanschaffen en bleef zijn economische stabiliteit intact. China kon zowat de volledige Russische handel met Duitsland opvangen. De Russische economie kromp in 2022 met slechts 2,1%, en het IMF voorspelt een positieve Russische bbp-groei in 2023 en 2024.
De ontwikkelingen op het slagveld maken komaf met de geopolitieke gok van het Westen. Na initieel te stuiten op onverwacht sterke, op NAVO-leest geschoeide, Oekraïense slagkracht, schakelde Moskou over op een uitputtingsstrategie. Het vernietigen van de Oekraïense strijdmacht kreeg voorrang op het bezetten van gebied. Geen grote tankgevechten waarvoor de NAVO het Oekraïense leger had getraind, maar een artillerieoorlog om strategische steden en knooppunten. Rusland zegevierde, en stelde daarmee Oost-Oekraïne veilig. Tegelijkertijd voerde het aanvallen uit op militaire en logistieke infrastructuur en commandocentra in heel Oekraïne, ook in Kiev. Rusland voerde een intelligente oorlog met relatief weinig slachtoffers, niet de oorlog die de NAVO had voorzien.
Blijkbaar is de Oekraïense strijdmacht vrijwel vernietigd. Vervangende, recent in het VK en elders getrainde troepen, kunnen de verliezen niet opvangen. Het ontbreekt zowel Oekraïne als de NAVO aan industriële capaciteit om een grote, langdurige oorlog te voeren. NAVO-landen hebben al voor $80+ miljard aan militair materieel geleverd. Het probleem is de productiecapaciteit in het Westen. NAVO-planners hadden geen oorlog voorzien die langer zou duren dan een paar weken. De kloof is groot: Rusland vuurt op een middag artilleriegranaten af die in Amerika meer dan twee maanden produceren vergen. De NAVO-wapensystemen zijn tekortgeschoten. Het Russische leger lijkt een voorsprong te hebben op het gebied van luchtverdediging, elektronische oorlogsvoering, artillerie en hypersonische raketten.
Het veelgeprezen Oekraïense tegenoffensief7 zal waarschijnlijk pas in het regenseizoen van start gaan. Dat worden de zoveelste NAVO-gesponsorde gevechten die enkel een Russische tegenaanval kunnen uitlokken. De gevolgen voor Oekraïne zijn dramatisch en tekenen voor de belangrijkste geopolitieke trend van het afgelopen jaar.
Wie geen boodschap heeft aan Singh vindt een bevestiging van diens relaas in de woorden van UChicago professor John Mearsheimer in zijn voordracht voor de Ukraine Salon op 24 mei 2023 van het Committee for the Republic.8 Mearsheimer ziet geen onderhandelde vrede in het verschiet. Hij denkt dat Rusland de oorlog zal winnen, een groot stuk van Oekraïne zal inlijven en ervoor zal zorgen dat wat overblijft een disfunctionele rompstaat9 wordt. De hoofdpunten:
De oorlog is een uitputtingsslag geworden. Eind 2022 dachten veel waarnemers dat Oekraïne kon winnen. Maar nu Rusland 300.000 man heeft gemobiliseerd en zijn leger gereorganiseerd, kreeg het in 2023 de overhand. Bachmoet viel. Kiev lanceert zijn tegenoffensief pas onder zware westerse druk. Met de Krim en vier Oblasts heben de Russen 23% van Oekraïne in handen. Daar zullen vier in het westen aangrenzende Oblasts aan worden toegevoegd, alsook Odessa, Kharkiv en ander gebied ten oosten van de Dnjepr. Gebied ten westen interesseert hen niet.
Met de inname van Odessa controleren de Russen de gehele Oekraïense kustlijn van de Zwarte Zee. Er komt geen vredesakkoord. Oekraïne wil geen enkel gebied afstaan en weigert neutraliteit. Westerse leiders hebben toegegeven dat ze Poetin in de naleving van de Minsk-akkoorden hebben bedrogen. Zij hebben hun geloofwaardigheid verloren. Het Westen ziet Rusland als bedreiging voor de liberale internationale orde, en de oorlog in Oekraïne als een strijd tussen democratische en autocratische staten. Dat de veiligheid van Europa en democratische waarden op het spel staan, is algemeen aanvaard.
De VS beoogde regime change in Rusland, Poetin voor het Strafhof, en Rusland opgedeeld. Het ziet China als een grotere bedreiging dan Rusland. Als het de oorlog in Oekraïne verliest, heeft de VS minder mogelijkheden om China onder controle te houden. China is een existentiële bedreiging voor Azië. Het mag dus Azië niet domineren. En Europa blijft voor zijn veiligheid afhankelijk van de VS. De grote vrees is dat als het Westen de oorlog in Oekraïne verliest, de NAVO grote schade oploopt of zelfs implodeert.
Het moet moeilijk zijn voor politieke wetenschappers zich verplicht te zien valse berichten de wereld in te sturen. Zij hebben toegang tot bronnen die voor gewone stervelingen gesloten blijven, en weten dus perfect hoe de vork in de steel zit. Hun intellectuele lenigheid volstaat niet meer. Er komt sleet op de propaganda. Nieuwsconsumenten beginnen vragen te stellen. En sommige analisten zeggen dat de oorlog in Oekraïne tientallen jaren kan duren en er zich een tweede Koude Oorlog aandient. Het Westen zal moeten kiezen of delen: Rusland opnemen in een Europese veiligheidsarchitectuur, de macht in de wereld delen en de expansie van de NAVO en de EU beteugelen, of het risico lopen dat deze organisaties imploderen onder het gewicht van de veranderende verhoudingen in de wereld.
Dat laatste scenario kan voor de EU tot een nieuw ‘Suez-moment’ leiden.10 De Unie dreigt, net als tijdens de eerste Koude Oorlog, het slachtoffer te worden. Het loopt het risico zijn mondiale politieke identiteit te verliezen, nog afhankelijker te worden van de VS en af te glijden naar ongekende armoede. Kunnen onze politieke wetenschappers de moed opbrengen om onze overheden te confronteren met die risico’s?
*****
Noten
1 De regering van Viktor Janoekovitsj werd omvergeworpen in een fascistische putsch. Op 20 februari 2014 liet de Amerikaanse onderminister Victoria Nuland de Maidan-betogingen infiltreren met neonazi-milities die het vuur openden op burgers en leden van de ordediensten. Toen de EU haar handen aftrok van het twee dagen tevoren gesloten akkoord tussen de oppositie en Janoekovitsj en de milities de president op de hielen zaten, vluchtte hij het land uit.
2 Biscop is hoogleraar aan UGent en het Europacollege in Brugge. Hij is tevens directeur van het programma ‘Europa in de wereld’ bij het Egmont Instituut, de spreekbuis van het Belgische ministerie van Buitenlandse Zaken.
3 De EU heeft Rusland nooit het lidmaatschap aangeboden, en Poetin streefde dat ook nooit na. Rusland ziet zich als lid van de ‘Europese familie’ in geest, geschiedenis en cultuur. Het ambieert strategische samenwerking op basis van gemeenschappelijke doelstellingen en waarden, met respect voor de historische diversiteit van Europa. Met ruim 143 miljoen inwoners en als grote nucleaire mogendheid, zou Rusland de EU sterk domineren.
4 Van een multipolaire wereld is geen sprake. De VS heeft het nog altijd voor het zeggen in de wereld. China kan dus niet aan de wortels daarvan knagen. We staan hooguit aan de vooravond van een transitie van het Amerikaanse mondiale leiderschap naar een multipolaire wereld.
5 Het Verdrag van Montreux van 20 juli 1936 geeft Turkije de controle over de toegang tot de Zwarte Zee, mits vrije doorgang van koopvaardijschepen in vredestijd. Het verdrag beperkt de toegang van militaire schepen van landen die niet aan de Zwarte Zee liggen, en moest veiligheidswaarborgen bieden voor landen als Georgië, Rusland, Oekraïne, Roemenië, Bulgarije en Turkije zelf.
6 Poetins beleid heeft in Rusland een breed draagvlak. Als vazal van de VS kan de EU niet zomaar de sancties opheffen. En het belangrijkst van al: het bijsturen van de tientallen jaren aangehouden anti-Rusland-campagne vergt minstens een generatie.
7 Op 5 juni leek het Oekraïens tegenoffensief van start te gaan, met weinig resultaat. De Russen beschikken over drie verdedigingslinies, kunnen zich zo nodig naar een achterliggende linie terugtrekken, om hun artillerie en luchtmacht hun werk te laten doen. Op 6 juni volgde het nieuws van de doorbraak van de Nova Kakhova stuwdam, als gevolg van een aanslag of van structurele schade veroorzaakt door eerdere Oekraïense aanvallen. President Poetin sprak over Oekraïense sabotage, en Europese Raad-voorzitter Charles Michel zei dat de EU ‘Rusland … ter verantwoording zal roepen’. Nu de vloedgolf eerder nadelig is voor de Russen lijkt het incident te gaan om een Oekraïense wanhoopsdaad, gericht op een regelrechte NAVO-interventie.
8 Het Amerikaanse Committee for the Republic is een niet-partijgebonden non-profit burgerinitiatief. De organisatie, die werd opgericht in 2003, sponsort maandelijks sprekers over uitdagingen voor de Amerikaanse Republiek, waaronder het militair-industrieel complex, te-groot-om-om-te-vallen banken, campagne financiering en het concurrentievermogen van de VS.
9 Een rompstaat is wat na een ramp, invasie, revolutie, staatsgreep of militaire bezetting, overblijft van een eens veel grotere staat. Het restant beschikt over een kleiner grondgebied en beperkte bevoegdheden. Transnistrië is een goed voorbeeld. Het scheidde zich in 1991 af van Moldavië, gelegen ten oosten van Roemenië, wordt slechts beperkt erkend en herbergt Russische troepen.
10 Sommige analisten zien in een val van de NAVO en/of de EU een ‘Suez-moment’ voor Europa, naar analogie van de situatie in 1956, toen Groot-Brittannië, Frankrijk en Israël de Sinaï en Suez bezetten nadat Egypte het Suezkanaal had genationaliseerd. Druk van de VS dwong de indringers zich terug te trekken, en het incident resulteerde in het aftreden van de Britse premier Anthony Eden en de val van het Britse koloniale imperium.
Geopolitiek in context 